Pyrus communis L.

Türkiye, P. communis (armut) dışında Pyrus elaeagnifolia Pall. (ahlat), P. amygdaliformis Vill. (çöhür armudu), P. syriaca Boiss. (çakal armudu) gibi yabani türlerin de doğal yayılış gösterdiği, armut açısından oldukça zengin bir gen merkezidir. Dünyada bilinen iki ana yayılış merkezinden biri Anadolu ve Orta Doğu, diğeri Çin’dir. Doğal türler, başta Orta ve Doğu Anadolu olmak üzere, kıraç yamaçlarda kendiliğinden yetişmiş ve “ahlat”, “yabani armut”, “kır armudu”, “kaya armudu” gibi adlarla bilinen bu türler kültür çeşitlerinin gelişiminde anaç olarak değerlendirilmiştir. Yaklaşık 6000 yıl önce yabani çeşitlerden bazılarının seçilerek bahçe tarımına alındıkları ve morfolojik özelliklerinin değiştiği, yerel çeşitlerin de zaman içinde geliştiği bilinmektedir. Doğal ya da üretimden kaçan doğallaşmış çeşitler hayvan yemi olarak ve kurutularak insanların beslenmesinde kullanılmıştır. Günümüzde Türkiye’de armut, elmanın ardından en çok yetiştirilen yumuşak çekirdekli meyve türüdür. Türkiye aynı zamanda P. anatolica Browicz (som ahlat), P. hakkarica Browicz (som ahlat) ve P. yaltirikii Browicz (şah armudu) gibi bazıları endemik olan türlere de ev sahipliği yapar. Muğla bölgesinde 2007-2009 yıllarında gerçekleştirilen ‘Muğla Meyve Mirası Pilot Projesi’nde bademden sonra en büyük çeşitlilik armut da saptanmış, 78 yerel armut çeşidi kaydedilmiştir. Bu armutlar arasında ‘gıcı gıcı’, ‘gökçe’, ‘hamıtatlı’, ‘hırsızalmaz’, ‘kocacan’, ‘nifili’, ‘kocacayrak’, ‘yanıkızıl’ ve ‘Süleymanhoca’ gibi çeşitler farklı tatları, setlikleri, kokuları ve en önemlisi farklı dönemlerde olgunlaşmaları ile erken yazdan kışa dek taze meyve gereksinimini karşılar, kimisi kışlık olarak da saklanır.

Armut, Anadolu’da yüzyıllardır kırsal yaşamın bir parçası olmuş, neredeyse her evin bahçesinde yetiştirilmiştir. Kendine özgü kokulu meyvesi hem taze olarak tüketilir hem de kurutularak kışa saklanır. Kurutulmuş armut dilimleri bazı bölgelerde hoşaf ya da çorba gibi geleneksel yemeklerde değerlendirilir; etli yemeklerde ise ekşi-tatlı dengeleyici bir unsur olarak yer bulur. Hoşafı, kompostosu, reçeli, tatlısı ve sirkesi Anadolu mutfağının vazgeçilmezlerindendir. Anadolu halkı için armut, gösterişten uzak ama vazgeçilmez bir meyvedir. Belki elma gibi efsanelere konu olmaz ama türkülerde, manilerde adını duyurur:

"Armut dalda bir sıra / Yarim gitti Mısır’a / Koyun olsam yayılsam / Yarimin ardı sıra" (Zile).

Bu dizelerde olduğu gibi, armut bazen sevdaya eşlik eden bir ağaç olur, bazen de gurbetin sitemli diline dönüşür. Bugün bile Anadolu’nun dağ köylerinde, kıraç topraklara tutunmuş yabani armutlar yaşamaya devam eder. Bu yaban formlar, sadece geçmişin bir parçası değil; gelecekteki kuraklığa, hastalıklara ya da iklim değişimlerine karşı dirençli çeşitlerin kaynağı olabilecek değerli genetik mirasın taşıyıcılarıdır.